Tuyến thượng thận nằm phía trên 2 thận, cấu tạo giải phẫu gồm 2 phần là vỏ thượng thận và tuỷ thượng thận. Trong lớp giữa của vỏ thượng thận tiết ra cortisol (còn gọi là glucocorticoid) – 1 hormon có vai trò quan trọng trong chuyển hoá năng lượng trong cơ thể. Ngoài ra, cortisol còn góp phần giữ cân bằng nội môi thông qua cân bằng muối nước, ổn định huyết động, chống stress,…

Hoạt động bài tiết cortisol được điều hoà bởi hormon ACTH (adrenocorticotropic hormone). Khi cortisol máu giảm, kích thích thuỳ trước tuyến yên sản sinh ACTH. ACTH sẽ kích thích vỏ thượng thận tiết cortisol, phục vụ nhu cầu của cơ thể. Mặt khác, khi cortisol máu cao sẽ ức chế tuyến yên ngừng tiết ACTH, khiến cho vỏ thượng thận dừng tiết cortisol. 

Corticoid là tên gọi của nhóm thuốc có cấu trúc giống với cortisol nội sinh bao gồm: hydrocortisol, prednison, prednisolon, dexamethason, betamethason,… với đường dùng đa dạng như uống, hít, tiêm khớp, tiêm bắp, bôi ngoài da,…. Trên lâm sàng, thuốc thường được chỉ định trong nhiều trường hợp như: điều trị sốc phản vệ,  chống dị ứng, kháng viêm, ức chế miễn dịch và thay thế hormon. 

Do được chỉ định trong nhiều trường hợp cùng với việc người bệnh có cảm giác hết bệnh nhanh chóng sau khi dùng thuốc nên nguy cơ lạm dụng thuốc ngày một tăng cao. Cùng với đó là việc vô tình sử dụng corticoid được trộn trong các thuốc đông y, mỹ phẩm có nguồn gốc không rõ ràng, được mua bán trôi nổi trên thị trường càng khiến cho tình trạng nhiễm độc corticoid tăng lên, có thể gây suy tuyến thượng thận.

Sử dụng corticoid trong điều trị viêm mũi dị ứng – lợi một mà hại mười

Cơ chế suy tuyến thượng thận chủ yếu do nồng độ cortisol máu tăng cao kéo dài (do lạm dụng các thuốc corticoid), làm giảm tiết ACTH.  Ở giai đoạn sớm, nồng độ ACTH nền và cortisol nền có thể bình thường. Tuy nhiên, khi lượng dự trữ ACTH suy giảm khiến cho vỏ thượng thận teo lại, dẫn tới giảm tiết cortisol. Cuối cùng, mọi hoạt động của cơ thể bị rối loạn do không đáp ứng đủ lượng cortisol và bị phụ thuộc hoàn toàn vào nguồn corticoid từ bên ngoài, khiến cho tình trạng suy yếu tuyến thượng thận càng trở nên nghiêm trọng tạo nên vòng xoắn bệnh lý.

Hội chứng suy tuyến thượng thận do dùng corticoid xảy ra khi cơ thể tiếp nhận corticoid liều cao và dài ngày, với các triệu chứng điển hình như:

– Mặt tròn đỏ, da mỏng, nổi mao mạch dưới da

– Yếu cơ gốc chi, đi lại khó khăn

– Xuất hiện vết rạn vùng bụng và đùi

– Rậm lông, tóc, ở nữ có thể xuất hiện ria mép

– Béo trung tâm, phân bố lại mỡ vùng cổ và gáy tạo triệu chứng gáy cổ trâu

– Huyết áp tăng cao khó kiểm soát

– Rối loạn dung nạp đường huyết

– Vết thương lâu lành do hệ miễn dịch bị suy giảm

– Một số trường hợp ghi nhận tình trạng rồi loạn tâm thần, kích động, không kiểm soát hành vi.

Đặc biệt, khi đang dùng corticoid liều cao mà đột ngột ngừng thuốc, người bệnh sẽ có biểu hiện của hội chứng cai thuốc như người mệt mỏi, vật vã, chán ăn, đau nhức xương khớp. Thậm chí, một số bệnh nhân có tình trạng rối loạn huyết động, truỵ mạch, nguy hiểm tính mạng.

Cách điều trị chủ yếu vẫn là bù đắp lượng cortisol thiếu hụt bằng các thuốc corticoid. Tuy nhiên, phương pháp điều trị này cần có sự theo dõi chặt chẽ của bác sỹ về liều dùng và cách dùng, tránh gia tăng biến chứng cho bệnh nhân.

Hội chứng suy thượng thận do dùng corticoid hoàn toàn có thể phòng tránh. Trên những bệnh nhân được chỉ định dùng corticoid cần nghiêm ngặt tuân thủ liều lượng được kê. Ở những đối tượng khác, tuyệt đối không tự ý mua và sử dụng các thuốc corticoid khi chưa có chỉ định của bác sỹ, không sử dụng các thuốc gia truyền có nguồn gốc không ràng. Với các bệnh mạn tính thông thường như dị ứng, nên sử dụng các sản phẩm không chứa corticoid để tránh phụ thuộc thuốc.

Koaru, giảm triệu chứng viêm mũi dị ứng và cảm cúm 

Tài liệu tham khảo:

• Bài giảng bệnh học nội khoa, Đại học Y Hà Nội, tập II
• http://canhgiacduoc.org.vn